Direct na de val van de Berlijnse Muur in 1989 moest Europa een nieuwe weg vinden op het gebied van veiligheid en defensie. De dreiging van een grootschalig conflict in centraal Europa leek verleden tijd. De noodzaak van een groot mobilisabel leger – actieve militairen en reservisten – was volgens vele politici en defensiedeskundigen niet meer nodig.
De stemming in die tijd kan kort worden samengevat: het dreigingsbeeld in Europa was fundamenteel veranderd, dus de militaire dienstplicht verloor z’n militaire betekenis en daarmee zijn maatschappelijk draagvlak. De verantwoordelijke besluitvormers hadden niet de minste twijfel. Achteraf gezien domineerde begin van de jaren negentig een optimistische en idealistische visie op de veiligheidssituatie in Europa, met een hoog gehalte wensdenken.
In die fase gaf de toenmalige minister van Defensie Relus Ter Beek (PvdA) aan een commissie de opdracht om een advies uit te brengen over de toekomst van de militaire dienstplicht.
Massavernietigingswapens
Deze commissie bracht in 1992 haar eindadvies ‘Naar dienstplicht nieuwe stijl’ uit . „Anno 1992 domineert onzekerheid over langetermijnontwikkelingen. De internationale organisaties, verdragen en afspraken die vreedzame conflictbeslechting, collectieve veiligheid en multilaterale wapenbeheersing als doelstelling hebben, zijn nog zwak ontwikkeld. […] Verscheiden landen zijn in interne conflicten, grensgeschillen en regionale conflicten verwikkeld.” De commissie zag in Rusland nog steeds een gevaar. „Daarnaast blijven er problemen met de massavernietigingswapens, het terrorisme en grootschalige rampen die inzet van de krijgsmacht noodzakelijk kunnen maken.”
Tegelijkertijd voorzag de commissie, na uitvoerig arbeidsmarktonderzoek, dat het buitengewoon moeilijk zou worden om in concurrentie met andere sectoren voldoende beroepsmilitairen uit de markt aan te trekken. De conclusie van de commissie was dan ook dat er behoefte bleef aan een mobilisabel bestand – een goed getrainde krijgsmacht van geloofwaardige omvang die snel oproepbaar en inzetbaar zou zijn. De militaire dienstplicht zou een belangrijke rol kunnen blijven vervullen, maar dan wel in een drastisch vernieuwde opzet. Prioriteit was om de militaire dienstplicht terug te brengen naar negen maanden in combinatie met een aantal flinke verbeteringen bij studie- en beroepskeuze binnen de krijgsmacht.
Tot op het bot uitgekleed
De reactie in de politiek was kort en duidelijk. De Tweede Kamer negeerde het advies van de commissie. De dienstplicht werd buiten werking geplaatst, de mobilisabele omvang van de krijgsmacht werd gehalveerd en de bezuinigingen op defensie in gang gezet. De werving van militair personeel werd verplaatst naar de markt, de arbeidsmarkt.
Deze beslissingen hebben grote gevolgen gehad. De defensieorganisatie werd tot op het bot uitgekleed. We waanden ons in een wereld waarin oorlog en geweld ver van ons bed waren. Achtereenvolgende regeringen en alle grote politieke partijen dragen verantwoordelijkheid voor dat beleid.
Veiligheidssituatie fundamenteel veranderd
De inval door Rusland in Oekraïne heeft ons teruggebracht in de realiteit. De westerse landen testen nu op alle fronten hun defensieve kracht. Ook Nederland moet in ijltempo de gevolgen van de bezuinigingen op defensie herstellen. De nieuwe realiteit begon in 2007 toen president Vladimir Poetin in München de contouren schetste van Ruslands geopolitieke ambities. De toespraak kreeg een vervolg in het optreden van Rusland in 2008 in Georgië en in de Krim en Oost-Oekraïne in 2014.
Na de inval in Oekraïne in 2022 is ook het Westen betrokken geraakt bij het conflict. Eén ding is zeker. De veiligheidssituatie in Europa is fundamenteel veranderd en daarmee het dreigingsbeeld. De troepen van de westerse bondgenoten en daarmee de Nederlandse krijgsmacht zullen dan ook over een langere periode beschikbaar moeten zijn voor de beveiliging van het grondgebied aan de oostkant van de verdragsgemeenschap. En vrij snel kan ook aan de orde komen of met name de mobilisabele omvang, noodzakelijk bij een grootschalige dreiging, van onze krijgsmacht nog op orde is.
Vacatures al jaren niet vervuld
Ons leger heeft een dubbele taak: een bijdrage leveren aan internationale verplichtingen van Nederland en de bescherming van het eigen grondgebied. De vraag is wat is, in het licht van het huidige dreigingsbeeld, de noodzakelijke omvang van onze krijgsmacht? En zijn we in staat die omvang op korte termijn via een beroepsleger te realiseren? Op basis van de huidige condities kan het grote aantal vacatures al jaren niet worden vervuld.
Lees ookSteeds meer Nederlanders zijn bereid te vechten – en sneuvelen – voor NederlandHet ingevoerde dienjaar, een kans voor jongeren tot 27 jaar om in een jaar kennis te maken met defensie, is een goed initiatief voor jongeren die de militaire organisatie willen verkennen. Als nadere verkenning uitwijst dat uitbreiding van de krijgsmacht langs die weg niet uitvoerbaar is, komt de vraag naar de alternatieven aan de orde.
De staatssecretaris van Defensie heeft de Tweede Kamer laten weten te werken aan het opschalen van het dienjaar met verplichtende elementen. Een vaag voorstel, terwijl er grote behoefte is aan duidelijkheid. Want wat gaat er gebeuren als en de arbeidsmarkt en het dienjaar onvoldoende voorzien in de noodzakelijke mankracht voor onze krijgsmacht?
Digitale wapens
Niets kan worden uitgesloten. De Tweede Kamer heeft in 2009 wijselijk besloten om de militaire dienstplicht niet af te schaffen, maar op te schorten. Dat biedt de mogelijkheid om de dienstplicht weer in te voeren. Niet een dienstplicht vol leegloop en oneerlijke verdeling van lasten, maar een dienstplicht die anticipeert op de hedendaagse oorlogsvoering. Daarin speelt de ouderwetse loopgravenoorlog weer een rol (zie Oekraïne), hand in hand met moderne hybride- en cyberoorlogsvoering, net als ICT, 3D-technieken, laagdrempelige digitale wapens en virtueel wapentuig. Deze combinatie van oud en nieuw biedt de kans om de dienstplicht zinvol in te vullen met een breed scholingspakket, al is het maar omdat de potentiële dienstplichtigen van nu zijn opgevoed en soms zelfs opgeleid in deze digitale wereld .
Veiligheid en defensie vormen een collectieve verantwoordelijkheid. Het veiligstellen van onze democratische rechtsstaat en wat daarvoor nodig is een algemeen belang. Het is aan de politiek – regering en Kamer – om spoedig een antwoord te geven.
